Có rất nhiều lời khuyên về cách kích sữa thần thánh, ăn món này món kia để mát sữa… Khiến nhiều mẹ hoang mang nhưng hoàn toàn không đủ khoa học. Vậy, sữa mẹ nhiều hay ít phụ thuộc vào đâu?
Đây sẽ là một bài viết nhiều lý thuyết một chút, nhiều mẹ đọc sẽ cảm giác hơi khó hiểu. Nhưng bài sẽ rất hữu ích để mẹ hiểu sữa tiết ra thế nào, chịu ảnh hưởng bởi yếu tố gì… Từ đó mẹ có thể tự tin áp dụng các phương pháp duy trì sữa cho con khoa học nhất.
Mẹ yên tâm, cuối bài bác sĩ sẽ tổng kết lại kiến thức ngắn gọn nhất, nhưng mẹ vẫn nên kiên trì đọc hết bài để hiểu rõ hơn nhé! Cố lên! Bắt đầu nào!
NỘI DUNG
Cấu tạo ngực của mẹ
Cấu trúc vú bao gồm 3 mô chính: mô tuyến, mô mỡ và mô liên kết. Ngực mẹ to nhỏ khác nhau tùy thuộc thành phần mô mỡ và mô liên kết nhiều hay ít. Còn số lượng mô tuyến vú thì hầu như tương đương nhau.
Từ ngoài vào trong, vú gồm có 5 lớp: da, mỡ dưới da và tổ chức liên kết, dây chằng cooper treo vú, mô tuyến và mô sau tuyến. Mô tuyến được chia thành 15 – 20 thùy, sắp xếp theo hình nan hoa, tập trung về núm vú. Mỗi thùy gồm 38 – 80 tiểu thùy và mỗi tiểu thùy đều có nhiều nang sữa.
Sữa sẽ từ các tiểu thùy đổ vào các ống góp ở mỗi thùy. Đi tới các xoang chứa sữa dưới quầng vú. Có tất cả 5 – 10 ống dẫn sữa mở ra ở núm vú.
Ngực to hay nhỏ đều có thể đủ sữa cho con
Mẹ có vú lớn hay nhỏ đều có thể tạo ra nhiều sữa cho bé. Mẹ có vú lớn hơn có thể trữ được nhiều sữa hơn. Mẹ có vú nhỏ cần cho bú thường xuyên hơn mới thỏa mãn bé và hạn chế đầy sữa (làm ức chế sản xuất sữa). Như việc uống nước bằng cốc lớn thì cần rót 1 lần, uống bằng cốc nhỏ hơn phải rót nhiều lần.
Sữa mẹ tạo ra từ đâu
Sữa mẹ tạo ra từ máu. Thức ăn được mẹ ăn vào, hấp thụ vào máu. Phế nang nhận các chất dinh dưỡng trong máu tạo thành sữa, sữa sẽ từ đó qua ống dẫn sữa và tiết ra ngoài. Thông thường, khi mẹ ăn hay uống một loại thức ăn nào đó, hoặc sử dụng một số thuốc, 4 – 6 giờ sau có thể có trong sữa mẹ.
Một cách tuyệt vời là sữa mẹ chứa thành phần hoàn toàn phù hợp với nhu cầu của bé. Đọc thêm: thành phần sữa mẹ – nguồn dinh dưỡng tuyệt vời nhất cho con
Thức ăn không ảnh hưởng nhiều đến chất lượng sữa mẹ
Khẩu phần dinh dưỡng không đầy đủ ở phụ nữ đang cho con bú thường ít ảnh hưởng đến chất lượng sữa mà chủ yếu là số lượng sữa. Sữa mẹ thường đủ các chất đạm, đường, béo, hầu hết chất khoáng kể cả khi mẹ cung cấp hạn chế.
Tuy nhiên, những bà mẹ có chế độ dinh dưỡng thiếu hụt trong một thời gian dài trước đó, ở giai đoạn cho con bú, chất lượng sữa mẹ có thể ảnh hưởng nhất là vitamin B6, B12, A và D.
Vì vậy, chỉ cần mẹ không quá kiêng khem, năng lượng nạp vào không dưới 1800kcal/ngày thì không ảnh hưởng đến chất lượng sữa. Những lời khuyên về cách kích sữa thần thánh, ăn món này món kia để mát sữa…hoàn toàn không đủ khoa học.
Hormon và yếu tố ức chế tiết sữa mới là hai yếu tố thực sự ảnh hưởng đến lượng sữa mẹ:
Hormon ảnh hưởng đến sữa mẹ
Có hai loại hormone ảnh hưởng trực tiếp đến việc cho con bú là prolactin và oxytocin. Estrogen, tham gia gián tiếp vào quá trình tiết sữa.
Prolactin
Prolactin cần cho việc tạo sữa của các tế bào phế nang. Nồng độ prolactin trong máu tăng lên khi mang thai, kích thích sự tăng trưởng và phát triển của tuyến vú, chuẩn bị sản xuất sữa. Nhưng vì progesterone và estrogen cao trong thai kỳ, ngăn chặn hoạt động của prolactin làm sữa không tiết ra. Sau khi sinh, nồng độ progesterone và estrogen giảm đột ngột, prolactin bắt đầu tiết sữa.
Khi bé bú, nồng độ prolactin trong máu tăng lên và kích thích các phế nang sản xuất sữa. Mức prolactin cao nhất khoảng 30 phút sau khi bắt đầu bú, vì vậy tác dụng quan trọng nhất của nó là tạo sữa cho lần bú tiếp theo.
Trong vài tuần đầu tiên, em bé càng bú nhiều, càng kích thích núm vú, thì prolactin càng được sản xuất nhiều hơn, lượng sữa được tiết ra nhiều hơn.
Vài tuần sau, prolactin vẫn cần thiết cho việc sản xuất sữa. Dù không có mối quan hệ chặt chẽ giữa lượng prolactin và lượng sữa tiết ra nhưng nếu mẹ ngừng cho con bú, việc tiết sữa cũng có thể ngừng lại – khi đó sữa sẽ cạn dần. Nhưng lượng sữa phụ thuộc nhiều vào cơ chế cung – cầu.
Prolactin được sản xuất nhiều hơn vào ban đêm, nên cho con bú theo nhu cầu vào ban đêm rất cần để duy trì nguồn sữa. Prolactin cũng làm cho mẹ cảm thấy thư giãn và buồn ngủ, nên mẹ yên tâm là vẫn có thể nghỉ ngơi tốt ngay cả khi cho con bú vào ban đêm.
Oxytocin
Sự tiết oxytocin
Oxytocin làm cho các tế bào biểu mô xung quanh phế nang co lại đẩy sữa ra.
Phản xạ oxytocin còn được gọi là “phản xạ xuống sữa”. Nhìn lại hình trên, oxytocin được sản xuất nhanh hơn prolactin. Nó làm cho sữa đã có trong vú chảy ra cho lần bú hiện tại và giúp em bé dễ dàng nhận được sữa.
Oxytocin bắt đầu phát huy tác dụng khi mẹ muốn cho con bú cũng như khi bé bú. Phản xạ tốt khi mẹ chạm vào, ngửi mùi hoặc nhìn thấy con mình, nghe thấy con mình khóc, âu yếm, nghĩ về con, cảm giác hạnh phúc bên con. Nếu mẹ bị đau hoặc buồn bã, cảm xúc tiêu cực, stress tâm lý thì phản xạ oxytocin có thể bị ức chế và sữa có thể đột ngột ngừng chảy. Nếu mẹ nhận được sự hỗ trợ, giúp đỡ để cảm thấy thoải mái và cho bé tiếp tục bú thì sữa sẽ chảy trở lại.
Phản xạ oxytocin giải thích tại sao mẹ và con nên được giữ bên nhau và tại sao tiếp xúc da kề da ngay sau sinh. Oxytocin làm co tử cung của mẹ sau khi sinh giúp cầm máu. Các cơn co thắt có thể gây đau tử cung dữ dội khi trẻ bú trong vài ngày đầu.
Dấu hiệu “phản xạ xuống sữa”
- Cảm giác ngứa ran ở vú trước hoặc trong khi cho con bú.
- Sữa chảy ra từ vú khi cô nghĩ đến đứa trẻ hoặc nghe thấy tiếng khóc của trẻ.
- Sữa chảy ra từ vú bên kia khi trẻ đang bú.
- Sữa chảy ra từ vú mẹ theo dòng chảy nếu việc cho con bú bị gián đoạn.
- Trẻ ngậm và nuốt chậm, cho thấy sữa đang chảy vào miệng.
- Đau tử cung hoặc chảy máu từ tử cung.
- Mẹ khát trong khi cho bú.
Nếu có một hoặc nhiều dấu hiệu trên thì chứng tỏ phản xạ đang hoạt động.
Không có không có nghĩa là phản xạ không hoạt động. Các dấu hiệu có thể không rõ ràng và mẹ có thể không nhận biết được.
Ảnh hưởng tâm lý của oxytocin
Oxytocin cũng có tác dụng tâm lý quan trọng, ảnh hưởng đến hành vi của mẹ.
- Oxytocin giúp mẹ bình tĩnh và giảm căng thẳng.
- Nó có thể nâng cao tình cảm giữa mẹ và con, và thúc đẩy sự gắn kết.
- Tiếp xúc, âu yếm dễ kích thích tiết oxytocin và prolactin, và sự tiếp xúc da kề da giữa mẹ và con sau khi sinh giúp vừa giúp việc cho con bú hiệu quả vừa gắn kết tình cảm mẹ con.
Chất ức chế tiết sữa ảnh hưởng đến sữa mẹ
Việc sản xuất sữa cũng được kiểm soát trong vú bởi một chất được gọi là chất ức chế phản hồi tiết sữa, hoặc FIL (một polypeptide) trong sữa mẹ.
Nếu bầu vú luôn có sữa, chất ức chế trong sữa mẹ sẽ ngăn không cho các tế bào tiết ra nữa, giúp bảo vệ vú khỏi tác hại của việc quá căng.
Nếu bầu ngực trống, chất ức chế cũng bị loại bỏ và tiếp tục tiết sữa.
Cơ chế này đặc biệt quan trọng đối với sự điều tiết sữa ở giai đoạn sau. Lúc này, prolactin cần thiết để quá trình tiết sữa diễn ra, nhưng nó không kiểm soát được lượng sữa.
Hormon và chất ức chế ảnh hưởng đến hai giai đoạn khác nhau
Quá trình tổng hợp sữa mẹ gồm 3 giai đoạn: L1, L2 và L3. Được kiểm soát bởi hai yếu tố là hormon và sự trống của bầu ngực.
Nội tiết tố kiểm soát giai đoạn L1, L2
Mẹ bắt đầu tạo sữa non vào khoảng nửa sau của thai kỳ (Lactogenesis I – Tuần 16 – 22) và sữa của mẹ sẽ tăng về lượng (Lactogenesis II) trong khoảng 30-40 giờ sau khi sinh.
Trong thời kỳ mang thai và những ngày đầu sau sinh, lượng sữa được điều khiển bởi nội tiết tố. Xảy ra cho dù người mẹ có đang cho con bú hay không.
- Trong giai đoạn sau của thai kỳ, vú bắt đầu tạo ra sữa non, nhưng mức progesterone cao sẽ ức chế tiết sữa và giữ cho thể tích “giảm”.
- Khi sinh, nhau thai bong ra khiến nồng độ progesterone / estrogen / HPL giảm đột ngột, nồng độ prolactin bắt đầu sản xuất nhiều sữa (Lactogenesis II). Lúc này nhiều mẹ vẫn không bắt đầu cảm thấy căng tức ngực (cảm giác sữa “về”) cho đến 50-73 giờ (2-3 ngày) sau khi sinh.
Sự trống bầu ngực kiểm soát giai đoạn L3
Giai đoạn này, mặc dù nội tiết tố vẫn có thể cản trở nguồn cung cấp sữa, nhưng đóng một vai trò ít hơn nhiều trong quá trình tiết sữa.
Hai yếu tố của sự trống bầu ngực kiểm soát quá trình tổng hợp sữa trong giai đoạn L3:
- Như đã phân tích ở trên, sữa có chứa một loại đạm whey nhỏ được gọi là chất ức chế tiết sữa (FIL) Việc sản xuất sữa chậm lại khi sữa tích tụ trong vú (nhiều FIL hơn) và tăng sản xuất sữa khi vú trống (ít FIL hơn).
- Hormone prolactin cần để tổng hợp sữa mẹ. Trên thành tế bào sản xuất sữa có các vị trí tiếp nhận prolactin từ máu vào để tổng hợp sữa. Khi phế nang đầy sữa, căng ra và thay đổi hình dạng của các thụ thể, prolactin không xâm nhập được – do đó tốc độ tổng hợp sữa giảm. Khi phế nang xẹp, thụ thể prolactin trở lại bình thường, prolactin làm tổng hợp sữa tăng.
Giai đoạn sau, tốc độ sản xuất sữa phụ thuộc vào mức độ trống rỗng của vú. Khi bé bú hoặc hút sữa làm trống bầu ngực thường xuyên và càng nhiều càng tốt thì tăng tiết sữa. Hay hiểu đơn giản theo cơ chế cung cầu. Nếu cung vượt cầu thì cơ thể mẹ sẽ tự hiểu rằng đang sản xuất dư sữa và giảm sản xuất. Ngược lại, cung không đủ cầu, cơ thể mẹ sẽ tự tăng sản xuất nếu áp dụng đúng cách. Đây là cơ chế chính ảnh hưởng đến số lượng sữa mẹ nhiều hay ít.
Kết luận
Sữa mẹ nhiều hay ít không phụ thuộc nhiều vào ngực to hay nhỏ và chế độ ăn mà phụ thuộc vào: cơ chế hormon (giai đoạn đầu) và cơ chế cung cầu (giai đoạn sau).
Trong suốt quá trình cho con bú, mẹ vẫn nên tạo cho mình cảm giác thoải mái, vui vẻ, hạnh phúc, nghĩ về con, ấu yếm con, cho bú theo nhu cầu kể cả ban đêm.
Nếu sữa mẹ quá ít?
- Làm trống ngực thường xuyên hơn bằng cách cho con bú thường xuyên hơn và hoặc thêm các cữ hút sữa giữa các lần cho con bú.
- Làm trống bầu ngực càng nhiều càng tốt vào mỗi lần cho con bú hoặc hút. Bằng cách:
- Đảm bảo em bé bú đúng cách và bú hiệu quả.
- Bú xong một bên mới bú bên còn lại.
- Hút sữa sau khi cho bú nếu bé không bú hết hai bên.
- Có thể vắt thêm sữa giữa các cữ bú của bé để làm trống bầu ngực càng nhiều càng tốt.
Nếu sữa mẹ quá nhiều?
Nếu sữa mẹ dư nhiều, bé bú không hết khiến mẹ luôn cảm giác căng tức khó chịu, mẹ vẫn cho bé bú theo nhu cầu nhưng có thể làm ngược lại:
- Chỉ cho bé bú một bên hoặc đổi bên ngực khi vẫn còn sữa.
- Không hút cạn sữa trong bầu ngực…
Để đảm bảo luôn có sữa trong bầu ngực, cơ thể mẹ sẽ tự động giảm lượng cung để phù hợp với lượng cầu.
Trên đây là những chia sẻ khoa học nhất cho câu hỏi sữa mẹ nhiều hay ít phụ thuộc vào đâu. Bác sĩ hi vọng đã giải đáp được nhiều thắc mắc của nhiều mẹ. Mẹ nào đọc tới đây xứng đáng là người mẹ tuyệt với nhất! Chúc mẹ luôn tự tin và giữ được dòng sữa ngọt lành nhất cho bé yêu của mình!
Nguồn tham khảo: who.int , kellymom.com , ncbi.nlm.nih.gov
Bác sĩ Vi Thi Tươi